گل‌آقا از مشاور نخست‌وزیر تا پدر طنز سیاسی ایران؛ هفته‌نامه‌ای که فضای بسته را شکست

کیومرث صابری فومنی ملقب به «گل‌آقا» متولد ۷ شهریور ۱۳۲۰ در صومعه‌سرا گیلان بود. تحصیلات دانشگاهی او در رشته ادبیات تطبیقی و علوم سیاسی دانشگاه تهران پایان یافت و پس از انقلاب در سمت‌هایی همچون مدیرکل بازرگانی وزارت آموزش‌وپرورش و سپس مشاور فرهنگی نخست‌وزیر فعالیت کرد. این پیشینه دولتی به او امکان داد درک عمیق‌تری از ساختار قدرت پیدا کند و طنزش را هدفمندتر به سوی انتقاد و اصلاح هدایت کند.

صابری فومنی از دهه ۱۳۴۰ با مجله طنز «توفیق» همکاری خود را آغاز کرد و پس از انقلاب، در سال ۱۳۶۳ ستون «دو کلمه حرف حساب» را در روزنامه اطلاعات راه‌اندازی کرد. این ستون، با نقد محترمانه اما گزنده عملکرد نهادهای دولتی، یخ سکوت تیغ سانسور را شکست و زمینه را برای تولد هفته‌نامه مستقل «گل‌آقا» فراهم آورد.

از مشاور نخست وزیر تا گل آقای مردم ایران؛ طنزی که فضای بسته را شکست
از مشاور نخست وزیر تا گل آقای مردم ایران؛ طنزی که فضای بسته را شکست

هفته‌نامه «گل‌آقا» که از مرداد ۱۳۶۳ در ۱۲ صفحه منتشر شد، نقطه عطف طنز مطبوعاتی پس از انقلاب بود. سبکی که صابری فومنی دنبال کرد، نه طعنه‌ی تلخ و عصیان‌آمیز، بلکه متانت طنزآمیز و شیرین داشت؛ نیش‌خندی محترمانه که با نثر سهل و ممتنع و بهره‌گیری از ادبیات کهن، انتقاد را در قالبِ کاریکاتور و قصه‌های کوتاه ارائه می‌داد.

ورود شخصیت‌های نمادین مانند «شاغلام»، «مش رجب» و «ممصادق» به صفحات گل‌آقا به همراه کاریکاتورهای احمد عربانی و دیگر هنرمندان، مخاطبان گوناگون را جذب کرد. این ترکیب موفق، طنز سیاسی-اجتماعی را از انحصار نخبه‌گرایانه خارج ساخت و به سادگی در دسترس طبقات مختلف قرار داد.

با استقبال بی‌سابقه خوانندگان، مؤسسه گل‌آقا شکل گرفت و تیمی از نویسندگان و هنرمندان چون ابوالفضل زرویی نصرآباد، منوچهر احترامی، عباس خوش‌عمل کاشانی (شاطر حسین) و پرویز روحبخش (کارمند الشعرا) زیر یک سقف جمع شدند تا طنزی منسجم و اثرگذار تولید کنند. هر ستون و نام مستعار، رنگ و بویی تازه به نشریه می‌داد و طیف گسترده‌ای از سلیقه‌ها را پوشش می‌داد.

در کنار جنبه‌های سرگرمی و هزل، گل‌آقا عنصر آموزشی را هم در نظر داشت. انتشار مقالات تحلیلی درباره حقوق شهروندی و نقد رفتار مسئولان، فضای گفت‌وگوی مدنی را تقویت کرد و نشان داد طنز می‌تواند به موتور تغییر اجتماعی بدل شود.

آرش و پوپک دو فرزند صابری فومنی بودند که پس از مرگ ناگوار آرش در سال ۱۳۶۴، پوپک مدیریت نشریه را بر عهده گرفت و میراث طنز‌پردازانه پدر را گسترش داد. امروز نیز نام «گل‌آقا» در میان نشریات فارسی‌زبان با همان خط نستعلیق آشنا و شعار «یک زبان دارم دوتا دندان لق / می‌زنم تا زنده هستم حرف حق!» همواره تداعی‌کننده شجاعت در نقد به شمار می‌آید.

کیومرث صابری فومنی سرانجام در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۸۳ درگذشت، اما تأثیر عمیق هفته‌نامه «گل‌آقا» بر فضای رسانه‌ای ایران پس از انقلاب و شکل‌گیری طنز سیاسی-اجتماعی همچنان زنده است. این الگو، راه را برای نشریات بعدی باز کرد و نشان داد حتی در شرایط بسته، طنز می‌تواند صدای اعتراض و امید باشد.

مجله خبری فرهنگ و کتاب (بوکی)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *