چشم‌ها، دروازه نفوذ رسم‌الخط فارسی؛ فرهنگستان زبان بر نقش رسانه‌ها برای تثبیت شیوه نگارش تاکید کرد

رسم‌الخط فارسی به عنوان پدیده‌ای دیداری، نیازمند توجه ویژه به سازوکارهای بصری برای تثبیت و عادی‌سازی در ذهن مخاطبان است. در همین راستا، فرهنگستان زبان و ادب فارسی بر اهمیت بهره‌گیری از قابلیت‌های رسانه برای ترویج و انسجام‌بخشی به شیوه نگارش فارسی تأکید کرده و برنامه‌های گسترده‌ای را برای استانداردسازی و مقابله با چالش‌های نوین تدوین نموده است. این تأکید در گفتگو با مرتضی قاسمی، استادیار و معاون گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط فرهنگستان، مطرح شد که جزئیات فعالیت‌ها و چالش‌های این نهاد را در حفظ و توسعه رسم‌الخط فارسی تبیین کرده است.

پایه‌گذاری گروه دستور زبان و رسم‌الخط فارسی در فرهنگستان: اهداف و دستاوردها

گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط در سال ۱۳۷۰ با چهار مأموریت اصلی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی آغاز به کار کرد. این اهداف شامل تدوین دستور زبان فارسی امروز، تهیه جزوه جامع دستور خط فارسی، تدوین فرهنگ املایی مبتنی بر مصوبات فرهنگستان، و همکاری فعال با نهادهایی چون وزارت آموزش‌وپرورش، صداوسیما و دانشگاه‌ها بود.

نخستین مدیر این گروه، دکتر علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان، با انتشار اولین نسخه دستور خط فارسی در سال ۱۳۸۱ و سپس ویراست نخست آن، سنگ بنای یکپارچگی نگارش فارسی را گذاشت. همچنین، طرح تألیف فرهنگ املایی خط فارسی که نتیجه آن در سال ۱۳۸۵ منتشر شد، از دیگر دستاوردهای مهم دوران مدیریت ایشان بود.

بازنگری مستمر دستور خط فارسی: پاسخی به نیازهای روز زبان

با روی کار آمدن دکتر محمّد دبیرمقدم به عنوان دومین مدیر گروه از سال ۱۳۹۰، دو طرح کلان بازنگری در دستور کار قرار گرفت. «طرح بازنگری دستور خط فارسی مصوب»، که پس از بیست سال از نگارش اولیه و برگزاری هفتاد جلسه کارشناسی، منجر به انتشار ویراست جدید دستور خط فارسی در سال ۱۴۰۱ شد. این ویراست با نگاهی نو به اقتضائات خط فارسی و نیاز کاربران تهیه شده و هم‌اکنون نیز در پی دریافت بازخوردهای عمومی، در حال بازنگری مجدد است.

همزمان، «طرح بازنگری فرهنگ املایی خط فارسی» نیز در حال اجراست تا با قوانین جدید دستور خط، به‌روزرسانی و اصلاح شود. علاوه بر این، انتشار مجله علمی و پژوهشی «دستور» به سردبیری دکتر دبیرمقدم، به عنوان ویژه‌نامه‌ای از «نامه فرهنگستان»، دیگر فعالیت مهم این گروه در راستای گسترش مباحث تخصصی دستور زبان فارسی و رسم‌الخط بوده است. هدف اولیه تدوین دستور زبان فارسی امروز با رویکرد توصیفی و بر پایه نظریه ساختارگرایی، اما با بهره‌گیری از دستاوردهای گوناگون زبان‌شناختی، نیز همچنان در حال پیگیری است. از جمله فعالیت‌های پژوهشی این گروه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

«وضعیت دستور در نظام آموزشی پیش از دانشگاه»: این پژوهش با بررسی کتاب‌های زبان و ادبیات فارسی در مقاطع مختلف تحصیلی، چگونگی آموزش دستور و رسم‌الخط را ارزیابی کرده است.

«بررسی تحلیلی دستورهای زبان فارسی»: در این طرح، شصت عنوان کتاب دستور به زبان‌های فارسی و انگلیسی از منظر ویژگی‌های صوری و محتوایی تحلیل شده‌اند.

«واژه ـ دستور زبان فارسی»: این طرح با هدف ایجاد یک بانک اطلاعاتی جامع از ویژگی‌های دستوری واژگان فارسی، زمینه را برای مطالعات عمیق‌تر صرفی و نحوی فراهم می‌آورد.

الزام قانونی و چالش‌های اجرایی رسم‌الخط فارسی در نظام آموزشی و رسانه‌ای

فرهنگستان زبان و ادب فارسی همواره در پی تثبیت و اجرای مصوبات خود در نهادهای رسمی کشور بوده است. در حوزه آموزش، اگرچه برخی دروس به معرفی فرهنگستان و واژه‌های مصوب آن می‌پردازند و در مقاطع بالاتر نیز رسم‌الخط فارسی مصوب در کتاب‌های درسی رعایت می‌شود، اما متأسفانه در دوره ابتدایی، وزارت آموزش‌وپرورش بنا به دلایلی برخی از اصول رسم‌الخط فرهنگستان را به‌طور کامل رعایت نمی‌کند. با این حال، با تأسیس گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی در فرهنگستان و تشکیل «شورای عالی نگارش و ویرایش کتاب‌های درسی» در وزارت آموزش‌وپرورش، گام‌های مهمی برای یکپارچه‌سازی و تهیه «شیوه‌نامه ویرایش صوری» برداشته شده است.

از نظر قانونی، «قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» مصوب سال ۱۳۷۵ و آیین‌نامه اجرایی آن، کلیه سازمان‌ها، نهادها و شرکت‌ها، اعم از دولتی و غیردولتی، را به استفاده از واژه‌های فارسی و رعایت مصوبات فرهنگستان موظف کرده است. این قانون در راستای حفظ اصالت و قوت زبان فارسی و جلوگیری از نفوذ بی‌رویه واژگان خارجی تدوین شده است. بر همین اساس، در سال ۱۳۸۵، رئیس‌جمهوری وقت نیز با صدور بخشنامه‌ای، روزنامه‌ها و انتشاراتی را که از اعتبارات دولتی بهره می‌برند، ملزم به رعایت دستور خط فارسی و معادل‌های مصوب فرهنگستان کرد. با وجود این پشتوانه‌های قانونی و بخشنامه‌ها، معاون گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط، از نبود ضمانت اجرایی کافی و ناهماهنگی‌هایی در عمل خبر می‌دهد که مانع از اجرای مطلوب این مصوبات در تمامی سطوح می‌شود. به تأیید وی، پیروی از دستور خط فرهنگستان در همه متون رسمی، اداری، آموزشی و رسانه‌ای الزامی است، چراکه زبان فارسی حامل فرهنگ و تمدن غنی اسلامی و ایرانی است.

رسم‌الخط فارسی در عصر دیجیتال: مواجهه با گفتاری‌نویسی و فرصت‌های نوین

گسترش رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی، پدیده «گفتاری‌نویسی» را با سرعتی بی‌سابقه ترویج کرده است. این شیوه نگارش که از زبان گفتار در نوشتار بهره می‌برد، چالش‌های جدیدی برای رسم‌الخط فارسی ایجاد کرده و در گذشته نیز مورد انتقاد استادانی چون احمد سمیعی (گیلانی) و زنده‌یاد ابوالحسن نجفی قرار گرفته بود. گفتاری‌نویسی با شکستن قواعد رسمی، گرایش به سادگی و سرعت را در فضای مجازی بازتاب می‌دهد، اما می‌تواند به تضعیف استانداردهای نگارشی نیز منجر شود.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی با درک این واقعیت که مواجهه قهری با این پدیده راه‌گشا نیست، رویکردی واقع‌بینانه در پیش گرفته است. دکتر حداد عادل، رئیس فرهنگستان، به ضرورت تدوین «دستور خط فارسی گفتاری یا شکسته» اشاره کرده تا چارچوبی برای این شیوه نگارش نیز فراهم شود. گروه زبان و رایانه فرهنگستان در حال حاضر پس از ارائه نسخه اولیه و برگزاری همایش «زبان و خط فارسی گفتاری»، در حال تدوین و تصویب نسخه نهایی این دستور خط است.

از سوی دیگر، رسانه‌های نوین و فضای مجازی می‌توانند فرصتی برای ترویج رسم‌الخط صحیح باشند. از آنجا که رسم‌الخط فارسی پدیده‌ای دیداری است و چشم مخاطب به آن عادت می‌کند، رسانه‌ها می‌توانند نقش مؤثری در تثبیت و عادی‌سازی آن در اذهان ایفا کنند. فرهنگستان نیز با تأسیس دفتر «ارتباط با صداوسیما» و فعالیت‌های روابط عمومی خود، همواره کوشیده است تا از ظرفیت رسانه‌های جمعی برای آموزش، ترویج و تشویق به کاربرد صحیح خط و زبان فارسی استفاده کند. این اقدامات نشان می‌دهد که رویکرد فرهنگستان نه تنها محدود به وضع قانون، بلکه شامل تلاش‌های فرهنگی و آموزشی برای تضمین آینده روشن رسم‌الخط فارسی است.

مجله خبری فرهنگ و کتاب ( بوکی )