حمید بابایی از رویکرد طنزآمیز در رمان «شماره ۸۸۸» برای روایت اسارت سخن گفت

حمید بابایی، نویسنده رمان تازه‌منتشرشده «شماره ۸۸۸» از انتشارات سوره مهر، در گفت‌وگویی تفصیلی به ابعاد مختلف اثر خود پرداخت. وی با تاکید بر نقش محوری طنز در جذب مخاطبان گسترده، تصریح کرد که این رمان، که به موضوع اسارت در دوران دفاع مقدس می‌پردازد، هیچ ارتباط مستقیمی با فیلم «اخراجی‌ها» ندارد، بلکه از منبع الهام مشترکی با آن بهره برده است. بابایی هدف اصلی خود را ارائه نگاهی تازه و کمتر دیده شده به رنج‌های اسارت از زاویه طنز دانست که امکان تاب‌آوری و ارتباط عمیق‌تر با مخاطب را فراهم می‌آورد.

رمان «شماره ۸۸۸»: گریز از تراژدی با نگاهی طنزآمیز به اسارت

رمان «شماره ۸۸۸» روایتگر ماجراهای سربازی به نام امیر است که در کشاکش جنگ، ابتدا در هیبت یک سرگرد عراقی قصد فرار دارد اما به اشتباه توسط نیروهای خودی دستگیر می‌شود. او به دلیل تسلط بر زبان عربی، عامل نفوذی پنداشته شده و در جریان بازجویی، به نگارش خاطرات خود می‌پردازد. این اثر با قلم حمید بابایی، تصویری متفاوت از سال‌های اسارت در اردوگاه‌های عراقی ارائه می‌دهد؛ تصویری که در آن، لحظات تلخ و تراژیک جنگ با رگه‌هایی از طنز و کمدی درهم تنیده شده‌اند تا عمق انسانی موقعیت‌ها را از منظری نو به نمایش بگذارند. رمان با اتفاقاتی نظیر ثبت‌نام تصادفی امیر در جبهه، اسارت او پس از فریب توسط یک سرهنگ عراقی، مواجهه با بازجویی‌ها، فعالیت‌های فرهنگی اسرا برای حفظ روحیه جمعی و تلاش برای فرار، پرورده می‌شود. تهدید مرموز «شماره ۸۸۸» و دغدغه امیر برای اثبات بی‌گناهی‌اش، از محورهای اصلی داستان این رمان طنز است. انتشارات سوره مهر که از پیشروان انتشار آثار حوزه دفاع مقدس است، با چاپ این رمان، قدمی تازه در روایتگری تجربیات اسارت برداشته است.

روایت‌های اسارت: از گنجینه خاطرات تا آفرینش رمان طنز

حمید بابایی در تشریح فرآیند نگارش این رمان، بر اهمیت پژوهش و تحقیق عمیق تاکید کرد. وی اظهار داشت که رشته تحصیلی‌اش، پژوهش هنر، او را در تمامی آثار نوشتاری‌اش به رعایت اصول تحقیق و پژوهش سوق داده است. بخش عمده منابع رمان «شماره ۸۸۸» از خاطرات و تاریخ شفاهی آزادگان دوران دفاع مقدس استخراج شده است. با این حال، بابایی به ضعف‌های داستان‌پردازی و نثر در بسیاری از این خاطرات اشاره کرده و گفت که برای خلق اثری جذاب، نیاز به داستان‌پردازی حرفه‌ای و تدوین مناسب مطالب بوده است. او تاکید کرد که داستان‌پردازی به معنای تزریق تخیل صرف نیست، بلکه شامل انتخاب درست حوادث و چیدمان جذاب آن‌هاست؛ رویکردی که در ادبیات دفاع مقدس، به‌ویژه در بخش مربوط به اسارت، می‌تواند کتاب‌هایی را از ورطه فراموشی نجات دهد و به حیات ادبی آن‌ها کمک کند. این دیدگاه، اهمیت بازنویسی و پردازش هنری تاریخ شفاهی را در قالب رمان طنز برجسته می‌سازد.

رمان طنز و «اخراجی‌ها»: تشابهات منبع و تفاوت‌های نگاه

یکی از نکات مطرح شده درباره رمان «شماره ۸۸۸»، شباهت برخی موقعیت‌ها و شخصیت‌ها، به‌ویژه کاراکتر شاهین با ویژگی‌های طنزآمیزش، به فیلم سینمایی «اخراجی‌ها» است. بابایی با رد هرگونه الهام‌گیری مستقیم از این فیلم، توضیح داد که این تشابهات احتمالا از یک منبع مشترک نشأت می‌گیرد. او اشاره کرد که مسعود ده‌نمکی، کارگردان «اخراجی‌ها»، نیز برای ساخت فیلم خود از خاطرات اسرا بهره برده است. در واقع، مرام و غیرت ایرانی در اردوگاه‌های اسارت که در شخصیت‌هایی چون شاهین تجلی یافته، پدیده‌ای رایج در میان آزادگان بوده است. این رمان طنز تلاش دارد تا بدون افتادن در دام شعارزدگی، واقعیات اسارت را با رویکردی تازه روایت کند و به همین دلیل توانسته ارتباط عمیقی با مخاطب برقرار سازد. این رویکرد، اثبات می‌کند که طنز در اسارت، می‌تواند واقعیت‌های تلخ را به شیوه‌ای ملموس‌تر و جذاب‌تر ارائه دهد و از کلیشه‌های مرسوم فاصله بگیرد.

طنز در اسارت: مکانیزمی برای تاب‌آوری و جذب مخاطب

انتخاب زبان طنز برای روایت رنج‌های اسارت، تصمیمی آگاهانه از سوی حمید بابایی بوده است. او معتقد است که طنز عامل اصلی جذب مخاطبان گسترده‌تری است، زیرا هر وجه تراژیک، بخش کمدی و طنزآمیزی نیز دارد که می‌توان از آن بُعد به ماجرا نگریست. به گفته بابایی، طنز همچون سپری است که انسان‌ها را در برابر سختی‌ها و تلخی‌های زندگی، از جمله شرایط دشوار اسارت، مقاوم‌تر می‌کند. این ایده که طنز، جهان عبوس و ترسناک را قابل تحمل‌تر می‌سازد، ریشه در فرهنگ و روحیه جمعی ایرانیان دارد که با شوخی و لطیفه به مقابله با مشکلات می‌پردازند. داوود امیریان، یکی از شناخته‌شده‌ترین نویسندگان حوزه طنز دفاع مقدس، نیز این رویکرد را تایید و تشویق کرده است. این رویکرد طنز در اسارت نه تنها به حفظ روحیه اسرا کمک می‌کرده، بلکه اکنون در قالب یک رمان طنز، دریچه‌ای جدید به این دوران برای نسل‌های امروز گشوده است.

خیانت و توهم: لایه‌های پنهان رمان «شماره ۸۸۸»

رمان «شماره ۸۸۸» تنها به روایت رنج‌های اسارت و طنزهای آن بسنده نمی‌کند، بلکه به لایه‌های تاریک‌تری از واقعیت‌های جنگ نیز می‌پردازد. شخصیت سرهنگ دلفانی که یک عامل نفوذی و خائن از گروهک منافقین است، وجهی تلخ از وطن‌فروشی را به تصویر می‌کشد. این بخش از داستان بر اساس خاطرات شخصی نویسنده از دوران سربازی و روایاتی از ستون‌پنجمی‌ها در جنگ تحمیلی شکل گرفته است و نشان می‌دهد چگونه خیانت می‌تواند در تار و پود یک ملت رخنه کند.

همچنین، در داستان توهمات پدر امیر که منجر به لو رفتن نقشه فرار می‌شود، بُعدی روانشناختی به اثر می‌بخشد. این عنصر، که از ساخته‌های ذهنی نویسنده است، چالش‌های ارتباطی و توهمات انسانی را به شکلی نامتعارف و طنزآمیز به نمایش می‌گذارد. بابایی تاکید دارد که نباید به داستان‌ها معنای از پیش تعیین شده تحمیل کرد، بلکه باید اجازه داد معنا در ذهن مخاطب شکل گیرد. این رویکرد، بر جذابیت و پویایی رمان «شماره ۸۸۸» می‌افزاید.

جزئیات اصیل و شخصیت‌های رنگارنگ در رمان طنز

یکی از نقاط قوت «شماره ۸۸۸» در بازآفرینی خلاقانه جزئیات زندگی اسرا و خلق موقعیت‌های طنزآمیز است. مواردی چون:

سوءبرداشت امیر از کلمه «حرس» (نگهبان) و معنی کردن آن به «باغبون»، که لحظه‌ای کمدی را در فضای بازجویی رقم می‌زند.

روایت فعالیت‌های ابتکاری اسرا برای حفظ روحیه و گذران زندگی در اردوگاه، مانند ساخت گیوه‌ با سیم خاردار و نخ‌ریسی از لباس‌های کهنه.

این جزئیات، ترکیبی از واقعیت‌های نقل شده از آزادگان و پرداخت هنرمندانه نویسنده است. بابایی به شخصیت واقعی «اصلان» با گویش ترکی اشاره می‌کند که در داستان حضور دارد و به همراه شخصیت کرمانشاهی «بهرام غلامی» (دوست نویسنده)، تنوع زبانی و فرهنگی اردوگاه اسرا را به تصویر می‌کشند. این تنوع گویش‌ها نه تنها به اصالت داستان می‌افزاید بلکه به مخاطب کمک می‌کند تا با فضای واقعی‌تری از اردوگاه‌های اسارت ارتباط برقرار کند، بدون آنکه پیچیدگی زبانی، ارتباط او را با متن قطع کند.

چالش‌ها و چشم‌انداز آینده رمان طنز اسارت

ایده نگارش «رمان طنز اسارت» سال‌ها پیش از ساخت فیلم «اخراجی‌ها» در ذهن حمید بابایی شکل گرفته بود. او با اشاره به استقبال داوود امیریان از این رویکرد، بر کمبود نویسندگان طنز در حوزه دفاع مقدس تاکید کرد. با این حال، بابایی به چالش‌های پیش رو نیز اشاره دارد:

محدودیت‌ها و نظرات مدیریتی که گاه مانع از نگارش آزادانه رمان طنز می‌شوند و دست نویسنده را برای خلق موقعیت‌های نوآورانه می‌بندند.

نیاز به حمایت مالی برای پژوهش و نگارش رمان‌ها، تا نویسندگان بدون دغدغه معیشت به کار خود بپردازند و زمان کافی برای تحقیق و نگارش کیفی داشته باشند.

او همچنین از برخی دوستان فعال در حوزه تاریخ شفاهی خواست تا اهمیت رمان را در کنار خاطره‌نگاری درک کنند، چرا که رمان می‌تواند با رویکردی پویا و جذاب، روایت‌های اسارت را به مخاطبان گسترده‌تری، از نوجوان ۱۵ ساله تا کهنسالان، منتقل کند و بُعدی متفاوت از زندگی اسرا، فراتر از صرفاً رنج و تاریکی، به نمایش بگذارد. رمان «شماره ۸۸۸» تلاشی است برای یادآوری فعالیت‌های متنوع و چالش‌های روحی و جسمی اسرا، همچون گیوه‌بافی و حفظ قرآن و ارائه اثری جامع برای طیف وسیعی از خوانندگان.

مجله خبری فرهنگ و کتاب ( بوکی )